СРЕДНЕВЕКОВЫЕ ИСТОРИЧЕСКИЕ ИСТОЧНИКИ
ВОСТОКА И ЗАПАДА

ЗАКЛЮЧЕНИЕ

История азербайджанского государства Сефевидов и его взаимоотношений с соседними государствами, в особенности, с Османской империей нашла отражение в многочисленных средневековых сочинениях той эпохи, изучение которых представляет для нас исключительное значение. Однако использование этих источников достигает цели лишь при условии критического анализа и установления их достоверности путем сопоставления отдельных памятников и содержащихся в них сведений.

Исторические труды османского летописца XVI века Ибрахима Рахимизаде содержат много ценных сведений и являются свидетельством очевидца событий османо-сефевидской войны 1578-1590-х гг.

Так, данные Зафарнаме свидетельствуют о том, что еще за несколько лет до начала этой военной кампании Османская империя планировала развязывание войны против Сефевидского государства, а когда наступил благоприятный момент, первой нарушила существовавший договор, подписанный в Амасье в 1555 году.

Труды Рахимизаде, в которых последовательно отражены походы Лала Мустафа-паши, Осман-паши и Фархад-паши в земли Сефевидского государства, позволяют более подробно проследить ход военных действий и их итоги. Приводимые Рахимизаде исторические факты свидетельствуют о том, что с самого начала войны кызылбашские племена оказывали ожесточенное сопротивление завоевателям, невзирая на значительное превосходство османской армии, как в живой силе, так и в вооружении. Причем зачастую кызылбашам приходилось противостоять не только самим завоевателям, но и вступившему с ними в союз оппозиционно настроенному местному суннитскому населению. Это обстоятельство облегчило османам взятие многих городов Ширвана – Шемахи, Ареша, Дербента и др. [95]

В условиях внутриполитической нестабильности в Сефевидском государстве, отсутствия сильной центральной власти, недостаточной координации и мобилизации сил героические усилия кызылбашских племен были обречены. При всей самоотверженности кызылбашских предводителей Токмак-хана Устаджлу, Арас-хана Румлу, шахзаде Хамза Мирзы и пр. действия сефевидской стороны не сумели вылиться в организованное и консолидированное сопротивление противнику в масштабах всей страны.

Материалы трудов Рахимизаде дают возможность оценить роль крымских татар, участвовавших в османо-сефевидской войне 1578-1590 гг. на стороне Османской империи. Как показал анализ фактического материала, в значительной мере благодаря участию крымской армии Осман-паше удалось добиться победы в ряде сражений и, в конечном счете, закрепиться в Ширване.

При изучении трудов Рахимизаде следует помнить, что, выступая с позиции «правоверного суннита», он всячески пытается оправдать и возвеличить политику своего государства, чьим «священным долгом» было вступление в войну с «заблудшими кызылбашами». Так, поход на Ширван был вызван, согласно Рахимизаде, провокационными действиями сефевидской стороны и стремлением османов «положить конец распространившейся там «нечисти» и освободить правоверных мусульман-суннитов из-под шиитского гнета. При этом автор полностью игнорирует истинные причины развязывания войны, которые заключались, главным образом, в геополитических и экономических интересах Османской империи.

Однако, несмотря на тенденциозный и односторонний характер трудов Рахимизаде, они несомненно являются ценными первоисточниками и имеют важное значение при изучении военно-политической истории Азербайджана в последней четверти ХУ1 века и его отношений в этот период с Османской империей. [96]

XÜLASƏ

Monoqrafiya XVI əsr Osmanlı tarixçisi İbrahim Rəhimizadənin əsərləri əsasında Azərbaycan tarixinin müvafiq dövrünün tədqiqinə və eyni zamanda həmin əsərlərin bir mənbə kimi elmi təhlilinə həsr olunub. Monoqrafiya girişdən, üç fəsildən, nəticədən, eləcə də Rəhimizadənin əsərlərindən seçilmiş hissələrdən, istifadə olunmuş mənbə və ədəbiyyat siyahısından və xəritədən ibarətdir.

Girişdə mövzunun aktuallığı əsaslandırılmış, tarix elmi üçün ilkin mənbələrin tədqiqinin və tarixşünaslığa cəlb edilməsinin hər zaman müstəsna əhəmiyyətə malik olması göstərilmişdir. Osmanlı salнaмəçisi Rəhimizadənin əlyazma əsərlərinin XVI əsrin son rübündə Səfəvi-Osmanlı münasibətlərinə, konkret olaraq 1578-1590-cı illər Osmanlı-Səfəvi müharibəsinə dair bir mənbə kimi əhəmiyyəti göstərilmişdir.

Şah İsmayılın rəhbərliyi ilə Qızılbaş tayfaları tərəfindən 1501-ci ildə qurulan və qısa zamanda qüdrətli imperiyaya çevrilən Səfəvi dövləti Azərbaycanın orta əsr tarixinin zirvəsini təşkil etdi. Eyni zamanda bu dövlət xalqımızın əsrlər boyu yaratdığı dövlətçilik tarixində özündən əvvəlki və sonrakı Azərbaycan dövlətləri kimi sadəcə bir mərhələni təşkil etdi. Bu nöqteyi nəzərdən, zənnimizcə, Səfəvi-Османлы münasibətləri də, Osmanlı imperiyası və bir-birini tədricən əvəz edən Azərbaycan dövlətləri arasında tarixən inkişaf edən münasibətlərdə müəyyən bir mərhələ kimi qəbul olunmalıdır. Bütövlükdə, Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərinin çoxəsrlik, yəni XV əsrin əvvəllərində meydana gəldiyi andan bu günədək olan tarixinə nəzər salsaq, görərik ki, müəyyən dövrlərdə bu əlaqələr xarakter etibarilə xoşməramlı olub. Ayrıayrı dövrlərdə, tarixin ən çətin, kəşməkəşli anlarında isə Türk və Azərbaycan xalqlarını birbirinə bağlayan mübaliğəsiz deyə biləcəyimiz, həqiqətən də qardaşlıq köməyi və təəssübkeşliyi olub. Deyilənlər yalnız yaxın keç-mişdə baş verən məlum hadisələrə deyil, həm də daha erkən dövrlərdə cərəyan edən vaqələrə aiddir ki, bunlar xalqlarımızın [97]

tarixi yaddaşında əks olunmuşdur. Səfəvi-Osmanlı qarşıdurması isə həm Azərbaycan, həm də Türk xalqlarının tarixində ən acı və təəssüf doğuracaq hadisə olduğu üçün onun obyektiv tədqiq edilməsinə və tarixin ibrətamiz dərslərindən nəticə çıxarılmasına xüsusi ehtiyac vardır.

Birinci fəsil «İbrahim Rəhimizadənin şəxsiyyəti və əsərləri» adlanır. Burada Rəhimizadənin Osmanlı sarayında xidmət etdiyi və Lələ Mustafa paşanın katibi olaraq 1578-ci ildə başlayan Şərq yürüşündə iştirak etdiyi göstərilir. Rəhimizadənin həmin hadisələrə həsr etdiyi «Zafername-yi Sultan Murad xan», «Gonçe-yi bağ-i Murad» və «Gencine-yi fath-i Gence» əsərləri-nin mənbəşünaslıq xarakteristikası, öyrənilmə səviyyəsi əks olunmuşdur.

«1578-90 illər Osmanlı-Səfəvi müharibəsinin səbəbləri» adlanan ikinci fəsildə müəllif göstərir ki, Rəhimizədə təmsil etdiyi Osmanlı dövlətin ideologiyasından çıxış edərək, Osmanlı-Səfəvi müharibəsini sünnü-şiə ədavətindən irəli gəldiyini göstərir. Halbuki bunun əsl səbəbləri geostrateji və geopolitik amillər idi. Bir tərəfdən Xəzər dənizi və Volqa çayı marşrutu üzrə yeni yaranan ticarət yoluna sahib çıxmaq, digər tərəfdən isə, Osmanlı protektoratı altında olan bir çox əraziləri artıq ələ keçirmiş və qüvvətlənməkdə olan Moskva dövlətinin cənuba doğru geniş-lənən işğallarına qarşı qoymaq istəyi Osmanlı dövlətini müharibəyə vadar etdi.

Üçüncü fəsil «1578-90 illər Osmanlı-Səfəvi müharibəsi» adlanır və 5 paraqrafdan ibarətdir. Burada müharibə ərəfəsində Səfəvi dövlətində yaranmış vəziyyət, Osmanlıların müharibəyə hazırlaşması və həyata keçirdikləri tədbirlər, Lələ Mustafa paşanın sərdarlığı ilə başlayan Şərq yürüşü, 1578 ildə Gürcüstanın və Şirvanın Osmanlılar tərəfindən işğalı, Şamaxı döyüşü, Qızılbaş ordusunun əkshücumu nəticəsində Osman paşanın Dərbənd qalasına sığınması və sair hadisələr tədqiq edilmişdir. Bu fəsildə həmçinin 1583-cü ildə Fərhad paşanın İrəvan şəhərini tutması, 1585-də Osman paşanın Cənubi Azərbaycana hərbi yürüşü, Təbrizin ələ keçirilməsi, və, nəhayət, 1588-də Fərhad paşa [98] tərəfindən Gəncə və Qarabağın işğalı əks olunmuşdur. Ayrıca Osmanlıların müttəfiqi olan Krım tatarlarının Azərbaycana etdikləri yürüşlər və onların ağır nəticələri də təhlil olunmuşdur.

Nəticə hissəsində tədqiqatdan irəli gələn əsas müddəalar və ümumiləşdirmələr yer almışdır. Rəhimizədənin əsərlərində əks olunan faktlara əsaslanan müəllif göstərir ki, Osmanlı ordusunun say, silah, xüsusilə odlu silah, təşkilatçılıq baxımından üstün olmasına baxmayaraq, Qızılbaşlar müharibənin ilk anlarından sərt müqavimət göstərdilər. Lakin Səfəvi qüvvələrinə rəhbərlik edən Tokmak xan Ustaclu, Aras xan Rumlu, şahzadə Həmzə Mirza və s. Qızılba ş ə mirlərinin şiddətli müqavimətinə baxmayaraq, mərkəzi hakimiyyətin zəifliyi, ölkədəki qarışıqlıqlar və qüvvələrin lazımı səviyyədə səfərbər olunmaması nəticəsində Səfəvilər məğlubiyyətə düçar oldular.

Kitaba Rəhimizadənin əsərlərindən əsasən Azərbaycan tarixinə dair parçalar rus dilinə tərcümədə, həmçinin hərbi yürüşləri əks etdirən xəritə də daxil edilmişdir. [99]

SUMMARY

Monograph has been dedicated to the research of the Safavid-Ottoman relations in the last quarter of the XVI century based upon Ottoman chronicler Ibrahim Rahimizadeh's works and to the scientific analysis of these works as well. Monograph consists of introduction, 3 chapters, a conclusion, a summary, translation from Rahimizadeh's works, a list of sources and literature and the map.

In the Introduction the author has grounded the topicality of the theme and noted that the research of primary sources and their drawing into historiography has always been of exceptional importance for the science of history. It is examined value of Rahimizadeh's manuscript works as a source concerning to the Safavid-Ottoman relations of the last quarter of the XVI century, definitely, the Ottoman-Safavid war of 1578-1590.

The Safavid state established in 1501 by the Gizilbash tribes, Shah Ismail being on the head, In a brief period of time became a mighty empire, forming the summit of Middle Age history of Azerbaijan. But at the same time the Safavid state as well as the preceding and following states was only one of the stage in the centuries-old state system of our nation. Therefore the Safavid-Ottoman relations should be considered as only a part of relations between the Ottoman Empire and the Azerbaijani states replacing one another. If we have a look over the many centuries old history of those relations, namely, from the XV century, when they were established, up to date, then we can see that these relations mainly had been well-disposed. Moreover in different times, in the hardest and tragic instants of the history Turkish and Azerbaijani peoples rendered truly fraternal help to each other. Aforesaid applies not only to well-known developments of the comparative recent times, but to the distant past as well.

As the Ottoman-Safavid confrontation being the bitterest events in the history of both Turkic and Azerbaijani peoples, [100] there is a great need for the impartial investigation and for re-ceiveing the lessons of history.

Chapter I is titled «Ibrahim Rahimizadeh's personality and his works». It is noted that Rahimizadeh served in the palace of the Ottomanids and as secretary of the Ottoman commanderin-chief Mustafa pasha participated in the march to the East began in 1578. The characteristic of Rahimizadeh's works «Zafar-name-yi Sultan Murad khan», «Goncha-yi baghi Murad» and «Ganjine-yi fatkhi Ganja», which narrate those events, has been reflected there.

In the Chapter II titled «Reasons of the Ottoman-Safavid war of 1578-90-s» the author notes that Rahimizadeh as an apologist of the Ottoman state ideology adhered to the position that the Ottoman-Safavid war was the result of hostility between the Sunnites and Shiites. Nevertheless, the main reasons were the geopolitical and strategic factors. On one hand, the striving for taking under control the trade ways on the route through the Caspian Sea and the river Volga, on the other hand, the necessity to stand against the increasing invasions of the Moscow State towards the south induced the Ottoman State to the war.

In the Chapter III titled «The Ottoman-Safavid war of 1578-90-s» consists of 5 paragraphs. The situation created in the Safavid State on the eve of the military campaign, preparation of the Ottomans to the war, arrangements realized for this purpose, the march to the East started by Ottomans under the command of sardar Mustafa pasha, occupation of Georgia and Shirvan, the battle of Shamakhy, taking shelter of Osman pasha in the fortress of Darband at the result of Gizilbash army's attack and other developments have been investigated there. Besides, occupation of the town of Revan in 1583 by Farhad pasha, Osman pasha's march on the South Azerbaijan in 1585, capture of Tabriz and, finally, occupation of Ganja and Garabagh by Farhad pasha in 1588 have been reflected there. The allies of the Ottomans, the Crimea tatars' marches on Azerbaijan and grave results of them have been investigated as well. [101]

The main theses of the investigation and summerizings have had a place in the conclusion. Basing upon the facts from Rahimizadeh's works the author notes that although the Ottoman army outnumbered the Gizilbashes and excelled them in armament, especially in artillery, and in organization, the Gizil-bashes showed a firm resistance. But in spite of violent repulse of such Gizilbash chiefs as Tokmak khan Ustajlu, Araz khan Rumlu, the prince Hamza Mirza and others nevertheless the Sa-favids were defeated over inability of central government to consolidate the Gizilbash tribes and mobilize its forces.

Passages translated from Rahimizadeh's works into Russian and the map reflecting the marches have also been included into the book. [102]