Комментарии

1. О монастыре Новая Корвея см, прим. 3 к Предисловию к I книге. Там же литература вопроса.

2 Об аргументации времени написания разных ч.чстей и редакции "Деяний саксов" см. ниже, стр. 26 и сл. .

3 J. Baszkiewicz. Panstwo suwerenne w feudalnej doktrynie politycznej do poczatkow XIV wreku-. Warszawa, 1964, str. 7 nast.

4 J. Baszkiewicz. Op. cit., p. 10.

5 Ibid., p. 12 etc.

6 Подробнее см.: Г. Э. Санчук. Видукинд Корвейский и его «Деяния саксов» (обзор источников). «Вопросы историографии и источниковедения славяногерманских отношений». М., 1973, стр. 87—99.

7 Об этом подробнее см. в предисловии и в комментариях к «Хронике Титмара»: Kronika Thietmara z tekstu lacinskiego przetlumaczyl, wstepem poprzedzil i komentarzem opatrzyl М. Z. Jedlicki. Poznan, 1953. Ср.: L. Koczy. Thietmar i Widukind. «Kwartalnik historyczny», N 50, zesz. 4. Lwow, 1886, str. 656—676.

8 Подробнее см.: «Widukindi monachi corbeiensis rerum gestarum saxonicarum. Recognovit K. A. Kehr». Hannoveraе et Lipsiae, 1904, p. XXV.

9 Saxo Grammalicus. Gesta danorum. Ed. E. Holder. Strassburg, 1866.

10 «Sigebertus Gemblacensis de scriptoribus ecclesiasticis». «Magna Patrologia latina», t. XVI, p. XVI. О значении его сведении о Видукинде см.: R. Koepke Widukind von Korvei. Berlin, 1867, S. 3, 170.

11 Основным источником сведений о Видукинде в средние века стали работы Тритемия, особенно: «Cathologus illustrum virorum». S. Benedict, Francofurt, 1491; «De viris illustribus ordinis». S. Benedicti, Francofurt, 1492. О Тритемии и издании его трудов см.: О. Л. Вайнштейн. Западноевропейская средневековая историография. М.—Л., 1964, стр. 320.

12 Тритемий свидетельствует: «Vitam divi Pauli primi heremitor prosai cae et metrica lib. II i passionem quoque teclae virginis similiter metrice lib. I, epigramation lib. I, Alta insuper scripsissae dicitur quac ad notitiam meam non venerunt» (цит. по кн.: R. Koepke. Widukind..., S. 170).

13 Вид., I, 1. Здесь и далее, ссылаясь на Хронику Видукинда "Деяния саксов», мы имеем в виду предлагаемый в данном издании русский перевод. Римской цифрой обозначена книга, арабской — глава.

14 R. Koepke. Widukind..., S. 171.

15 «Witichindi Saxonis. Rerum ab Heinrico et Ottone I imp. gestarum libri III». Basilae apud Jo Hervagium, mense Martio a. MDXXXII. Ed. Martinus Frecht. Basilae, 1532. Характеристику издания см. ниже, стр. 25.

16 «Primi et antiguissimi historiae Saxonicae scriptoris Witichindi monachi Corbeiensis, familiae Benedictione. Opera et studio Heinrici Meibommii». Francofurti, 1621.. Xарактеристику издания см. ниже, стр. 61.

17 «Paulini Theatrum illustrium virorum Corbeejae Saxonicae». Gеnаe 1606: «Mabillon. Annales ordinis S. Benedicti. Francofurtum. 1632. Ziegelbauer. Historia rei litterariae ord. S. Benedicti. Francofurtum, 1651.

18 Bercht-Brincen. De Witechindi Corbeiensis vita et scriptories cum consilio novae editionis parandae. «Acta societatis Jablonovinae nona Lipsiae». Leipzig, 1812, III, p. 127 etc.

19 At. Th. Conzen. Die Geschichtsschreiber der Sachsischen Kaiserzeit. Regensburg, 1873.

20 Об этом подробнее см.: Ф. Я. Фортинский. Научно-исследовательская деятельность Георга Вайтца. «Киевские университетские известия», т. III, 1879, стр. 65—78; т. IV, 1879, стр. 79—112; он. же. Научно-издательская деятельность Георга Вайтца. Киев, 1886, стр. 145—176. Марксистскую характеристику научной деятельности Г. Вайтца см.: О. Л. Вайнштейн. Историография средних веков. М.—Л., 1956, стр. 218.

21 О них подробнее см. ниже, стр. 61— 62.

22 W. Wattenbach. Deutschlands Geschichtsquellen im Mittelalter bis zur Mitte der dreizehnten Jahrhundert. Lipsiae (Leipzig), 1856.

23 W. Maurenbrecher. De historicis decimi seculi scriptoribus, quires ah Ottone magno gestas memoriae tradierunt. Dissertatio. Lipsiae, 1861.

24 R. Koepke. Widukind von Korvei, Berlin 1867.

25 Критические и позитивные наблюдения Р. Кепке по этим вопросам учтены нами в комментариях к русскому переводу «Деяний саксов».

26 R. Koepke. Widukind..., ,S 15 ff..

27 Основные наблюдения Р. Кепке над текстом выделены нами в комментариях.

28 «Widukindi res gestae Saxonicae ex recensoine Waitzii in usum scholarum ex Monumentis Germaniae historicis recudi fecit». Georgus Heinricus Pert. Editio altera Nannoverae, 1866; «Widukindi rerum gestarum Saxonicarum libri tres in Scriptores rerum Germaniciarum in usum scholarum». Ed. J. Waitz. Hannoverae, 1882.

29 «Widukindi rerum gestarum Saxonicarum». Ed. K. A. Kehr. «Monumenta Germaniae Scriptores». Edito quarta, 1904. Характеристику издания см. в разделе об изданиях Хроники.

30 Bernanrd von Simson. Kritische Erorterung ueber die verschiedenen Texte des Widukind. «Neues Archiv der Gesellschaft fuer die aeltere deutsche Geschichtskunde», Bd. XV, Heft 3. Hannover, 1890.

31 H. Block. Die Sachsengeschichte Widukinds von Korvei. «Neues Archiv der Gesellschaft fur aeltere deutsche Geschichtskunde zur Beforderung einer Gesammtausgabe der Quellen deutscher Geschichtеn der Mittelalters», Bd. 38. Hannover und Leipzig, 1913.

32 Подробнее о гипотезе Блоха см. в разделе «Редакции «Деяний саксов» и их датировка».

33 Наблюдения Г. Блоха учтены нами в комментариях к русскому переводу.

34 H. Bloch. Die Sachsengeschichte..., S. 130—141.

35 G. Krebbel. Hat Widukind seinen Res gestae Saxonicae die Form im welcher wir sie heute desitzen selbst gegeben? «Abhandlung ueber Corveyer Geschchtsschreibung». Zweite Reihe. Muenstter, 1916.

36 Об этом см. в комментариях.

37 W. Wattenbach. Ueber Widukind von Corvey. «Sitzungsbericht der Koenigliche Preussische Akademie der Wissenschaft», Berlin, 1896.

38 A. Hauck. Kirchengeschichte Deutschlands. Berlin, 1902.

39 Max Herrmann. Die Latinitaet Widukinds von Korvei. Gresweld, 1907. Наблюдения автора учтены при характеристике языка Хроники. См. комментарии.

40 Я. Lubenow. Die Slawenkriege der Ottonen und Salier in den Anschauungen ihrer Zeit (Dissertatio). Greisswald, 1919.

41 A. Schrader. Die Ungarnschlacht von 955. «Archiv fuer Geschichte des Hochstiffs», Bd. I. Leipzig, 1911.

42 E. Duemmler. Kaiser Otto der Grosse. Leipzig, 1876.

43 Stengel. Den Kaiser macht das Heer. Weimar, 1910.

44 Наблюдения авторов учтены u комментариях.

45 «Widukindi Corbeieinsis rerum gestarum Saxonicarum libri tres». Ed. Hirsch-Lohmann. «Monumenta Germaniae historica Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum», N 60. Berlin, 1935.

46 Об этом подробнее см.: L. Koczy. Thietmar i Widukind. In: «Kwartalnik historyczny». N 60. Warszawa, 1926.

47 Widukind. Sachsische Geschichten. Neu uebertragen und bearbeitet von Paul Hirsch, "Die Geschichtsschreiber des deutschen Vorzeit», Bd. 33. Leipzig, 1931. Замечания П. Гирша учтены в комментариях к русскому переводу.

48 J. Halter. Die Epochen der deutschen Geschichte. Berlin. 1922; D. Schafer. Staat und Welt. Berlin, 1922

49 A. Schulte. Der deutsche Staat. Leipzig, 1933.

50. J.Buhler. Deutsche Geschichte. Berlin, 1934.

51 На это особенно обратил внимание современный немецкий историк Г. Бартмусс (Н. Bartmuss. Die Geburt des ersten deutsche Staate. Berlin, 1966, S. 45).

52 H. Heimpel. Deutschlands Mittelalter. Deutschlands Schiksal. Berlin, 1933; H. Heimpel. Deutsches Mittelalter. Berlin, 1941.

53 А. И. Неусыхин. Исторический миф III империи. «Уч. зап. МГУ», вып. 8. М., 1945.

54 «Karl der Grosse oder Charlemagne. Mit Antworten deutscher Geschichtsschreiber». Berlin, 1935).

55 Об этом подробнее см.: H. Bartmuss. Die Geburt des ersten deutschen Staates. Berlin, 1966.

56 Это нашло выражение в переиздании избранных трудов М. Линтцеля (М. Lintzel. Ausgewaehlte Schriften. Bd. I, II. Berlin, 1961).

57 H. Bartmuss. Die Geburt..., S. 235.

58 М. Lintzel. Die Entstehungszeit von Widukinds Sachsengeschichte. М. Linlzel. Ausgewahlte Schriften. Bd. II, S. 302—311.

59 М. Lintzel. Die politische Haltung Widukind von Korvei. М. Lintzel. Ausgewahlte Schriften. Bd. II.

60 М. Lintzel. Die Kaiserpolitik Ottos dеs Grossc. М. Lintzel. Ausgewaehlte Schriften, Bd. II.

61 Этот аспект проблемы автор подробнее осветил в специальной работе: М. Lintzel. Der romisclie und frankische-deutsche Kaisergedanke von Karl des Grosse bis auf Otto den Grossen. М. Lintzel. Ausgewaehlte Schriften. Bd. I, S. 122—141.

62 М. Lintzel. Die politische Haltung..., S. 317.

63 Наиболее скептическую точку зрения занял А. Гаук (A. Hauck. Kirschengeschichte Deutschlands. Berlin, 1906).

64 М. Lintzel. Die politische Haltung..., S. 319.

65 Е. Bах. Politische Begriffe und Gedanken sachsischer Geschichtsschreiber ueber der Ottonenzeit. Muenster. 1948.

66 Н. Beumann. Widukind von Korvei. Weimar, 1950.

67 Спорные положения отмечены в комментариях.

68 Это относится особенно к полемике с Г. Блохом (Н. Веитапп. Widukind..,, S. 79—85).

69 Н. Веитапп. Widukind..., р. 204—265

70 Ibid.

71 Ibid.i p. 139.

72 Ibid., p. 211, ff.

73 Ibid., p. 210.

74 E. Donnert. Studitn zur Slawenkunde des deutschen Fruemittelalter. «Wissenschaftliche Zeitschrift oder Friedrich Schiller Universitaet Gesellschafts und Sprachwissenschaftliche Reiche», Heft 2-3. Berlin, 1962.

75 Ibid., p. 226.

76 Ibidem.

77 H. Bartmuss. Die Geburt...

78 E. Muller-Mertens. Das Zeitalter der Ottonen. Berlin, 1955.

79 См. комментарии, в которых мы попутно отмечаем и расхождения, имеющиеся у этих авторов.

80 R. Folz. L'idee d'Empirc en Occident du V au XIV siecle. Paris, 1953.

81 Ibid., p. 50. В своих наблюдениях Р. Фольц в значительной мере смог опереться на исследования немецкой историка Эрдманна работу: C. Erdmann. Forschungen zur Ideenwelt des Fruemittelalters, Berlin, 1951.

82 J. Widajewicz. Licikawiki Widukinda. «Slavia Occidentalis», N 6, Poznan, 1927.

83 J. Widajewlcz. Wichmann. «Prace komisji Historycznej», t. VII. Poznan 1933.

84 L. Koczy. Thictmar i Widukind.«Kwartalnik historyczny», 50. Warszawa, 1925; K. Tymieniecki. Widukind i Titmar о wypadkach, 963 «Rorznik historyczny», N 12. Warszawa, 1963; Z. Sulkowski. Najstarsza granica zachodnia Polski. «Przeglad zachodi», N 3-4. Poznan, 1952; G. Labuda. Studja nad poczatkami panstwa polskiego. Poznan, 1946; G. Labuda. Fragmeiity dziejow slovianszczyzny zachodniej. Wybor zrodel do historii Polski sredniowiecznej. Do pocz. XV w. Poznan, 1966.

85 Согласно любезной информации проф. Г. Лабуды, полученной мною во время моей командировки в г. Познань (декабрь, 1968 г.), материалы, связанные с подготовкой этого издания, не сохранились.

86 С этой точки зрения заслуживают особого внимания следующие работы:  F. Palackj. Dejiny narodu ceskeho, dil. I. Praha, 1894; V. Navotny. Ceske dejiny, dil. I. Praha, 1912; W. Tomek. O pravnim pomeru Cech. К nekdejsi risi nemecke. «Casopis musea Kralovstvi Ceskeho». Rocznik XXXI. Praha, 1857; Z. Fiala. Vztach ceskeho statu k nemecke risi do pocatku XIII stol. «Sbornik historicky VI». Praha, 1959; Z. Fiala. Premyslowcke Cechy. Praha, 1965; V. Vanecek. Stat Premysloveu a stredoveka rise. Praha, 1945.

87 V. Novolny. Qui quamdin vixit, imperatori fidelis et utilis in mansit. «Cesky Casopis historicky», N 17, 1911; M. Bartos. Knize Vaclav Svaty u Widukinda. «Svatoslavsky sbornik», I. Praha, 1929; О. Kralik. Labyrynt davnych dejin ceskych. Praha, 1970.

88 «Magyarczszag tortenеte». Budapest, 1953; «Magyarczszag fortenete», 1 k. 2 dikkiadas. Budapest, 1968.

89 Особенно следует отметить следующие работы: Ф. Успенский. Первые славянские монархии на северо-западе. М., 1862; А. Гильфердинг. История балтийских славян. А. Гильфердинг. Собр. соч., т. IV. СПб., 1874.

90 И. М. Стасюлевич. История средних веков в ее писателях и исследованиях новейших ученых, т. I, II. СПб., 1862, 1866 (2-е изд. СПб. 1911).

91 О. В. Вайнштейн. Историография средних веков, стр. 382.

92 И. М. Стасюлевич. История..., т. II. СПб., 1911, стр. 443.

93 Например, главы 1—15 книги I.

94 Например, главы 9—14 книги I соединены в одну.

95 «Средневековье в его памятниках». Переводы Н. Л. Гейнека и др. Под ред. Д. Н. Егорова. М., 1913. Здесь даны переводы только 36-й главы I книги «Деяний саксов».

96 Н. П. Грацианский. Фашистская фальсификация истории немецкой агрессии за Эльбу. «Уч. зап. МГУ», вып. 18. М„ 1945, стр. 134; А. И. Неусыхин. Исторический миф III империи. Там же, стр. 76; Г. Э. Санчук. Видукинд как идеолог восточной экспансии раннефеодального немецкого государства. Сб. «Славяно-германские культурные связи и отношения». М., 1960; он. же. Политические взгляды Видукинда. «Исследования по славяно-германских отношениям». М., 1971, стр. 250—281; он. же. Видукинд Корвейский и его «Деяния саксов» (обзор источников). «Вопросы историографии и источниковедения славяно-германских отношении. М., 1973, стр. 87—99.

97 Л. Д. Люблинская. Источниковедение истории средних веков. Л., 1955; О. В. Вайнштейн. Историография средних веков, стр. 97.

98 В «Хрестоматии по истории средних веков» под редакцией А. П. Грацианского и С. Д. Сказкнна (М., 1935) сведения о Видукинде отсутствуют В «Хрестоматии по истории средних веков» под редакцией акад. С. Д. Сказкнна (М., 1961) приведена только глава 35 из I книг» «Деянии саксов». Перевод перепечатан из Хрестоматии Д. П. Егорова.

99 Н. А. Мохов. Видукинд как источник по истории, славян (Из истории славяно-германских отношений в Х веке). Тезисы кандидатской диссертации, защищенной 29.Х 1945 г. в ЛГУ. Л., 1945.

100 Там же, стр. 2.